जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा एक महत्वपूर्ण सिद्धान्त हो। यसले नेपालको विशिष्ट सन्दर्भमा मार्क्सवादी सिद्धान्तलाई अनुकूलन गर्ने प्रयास गरेको छ। जबजलाई अन्य विभिन्न राजनीतिक सिद्धान्तहरूसँग तुलना गर्दा यसको विशिष्टता, समानता र भिन्नताहरू स्पष्ट हुन्छन्। यस लेखमा हामी जबजलाई मार्क्सवाद, लेनिनवाद, माओवाद, सामाजिक लोकतन्त्र र उदारवाद जस्ता प्रमुख राजनीतिक सिद्धान्तहरूसँग तुलना गर्ने प्रयास गरेको छु । 

जबज र मार्क्सवाद

• समानता: दुवै सिद्धान्तहरूले वर्ग संघर्ष, शोषणको अन्त्य र समाजवादको लक्ष्यलाई जोड दिन्छन्। उत्पादनका साधनहरूमा सामुहिक स्वामित्व र समाजवादी समाजको स्थापना दुवैको लक्ष्य हो।
• भिन्नता: जबजले मार्क्सवादलाई नेपालको विशिष्ट सन्दर्भमा अनुकूलन गरेको छ। यसले बहुदलीय प्रणालीलाई स्वीकार गर्दछ भने मार्क्सवादले ऐतिहासिक भौतिकवादको आधारमा वर्ग संघर्षको अनिवार्यतामा जोड दिन्छ।

जबज र लेनिनवाद

• समानता: दुवै सिद्धान्तहरूले क्रान्तिकारी परिवर्तन र पार्टीको नेतृत्वलाई महत्त्व दिन्छन्। दुवैले पुँजीवादको विरुद्धमा संघर्ष गर्दै श्रमिक वर्गको मुक्ति ल्याउने लक्ष्य राख्दछन्।
• भिन्नता: जबजले शान्तिपूर्ण बाटोबाट परिवर्तन ल्याउने कुरामा जोड दिन्छ भने लेनिनवादले सशस्त्र संघर्षलाई क्रान्तिको मुख्य माध्यम मान्दछ। लेनिनवादले एक पार्टी शासनको अवधारणालाई प्राथमिकता दिन्छ भने जबजले बहुदलीय प्रणालीलाई स्वीकार गर्दछ।

जबज र माओवाद

• समानता: दुवै सिद्धान्तहरूले किसानहरूको भूमिकालाई महत्त्व दिन्छन् र साम्राज्यवाद विरोधी संघर्षलाई प्राथमिकता दिन्छन्। दुवैले ग्रामीण क्षेत्रबाट क्रान्तिको नेतृत्व गर्ने कुरामा जोड दिन्छन्।
• भिन्नता: जबजले बहुदलीय प्रणालीलाई स्वीकार गर्दछ भने माओवादले एक पार्टी शासनको अवधारणालाई प्राथमिकता दिन्छ। माओवादले सशस्त्र संघर्षलाई क्रान्तिको मुख्य माध्यम मान्दछ भने जबजले शान्तिपूर्ण परिवर्तनलाई जोड दिन्छ।

जबज र सामाजिक लोकतन्त्र

• समानता: दुवै सिद्धान्तहरूले सामाजिक न्याय, समानता र राज्यको भूमिकालाई महत्त्व दिन्छन्। दुवैले बजार अर्थतन्त्रलाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गर्दैनन्।
• भिन्नता: जबजले समाजवादको लक्ष्यलाई जोड दिन्छ भने सामाजिक लोकतन्त्रले बजार अर्थतन्त्रलाई स्वीकार गर्दै राज्यको भूमिका मार्फत सामाजिक न्याय स्थापित गर्ने लक्ष्य राख्दछ।

जबज र उदारवाद

• समानता: दुवै सिद्धान्तहरूले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र मानव अधिकारलाई महत्त्व दिन्छन्। दुवैले लोकतन्त्रको मूल्यमान्यतालाई स्वीकार गर्दछन्।
• भिन्नता: जबजले राज्यको भूमिकालाई महत्त्व दिई समाजवादको लक्ष्य राख्दछ भने उदारवादले व्यक्तिवाद र बजार अर्थतन्त्रलाई प्राथमिकता दिन्छ।

निष्कर्ष

जबजले मार्क्सवादी सिद्धान्तका केही आधारभूत मान्यताहरूलाई ग्रहण गर्दै नेपालको विशिष्ट सन्दर्भमा आफ्नै विशिष्टता बोकेको छ। यसले बहुदलीय प्रणाली, शान्तिपूर्ण परिवर्तन र समाजवादको लक्ष्यलाई जोड दिन्छ। अन्य राजनीतिक सिद्धान्तहरूसँग तुलना गर्दा जबजले मार्क्सवाद र लेनिनवादको केही पक्षहरूलाई ग्रहण गरेको देखिन्छ तर यसले सामाजिक लोकतन्त्र र उदारवादका केही पक्षहरूलाई पनि आत्मसात गरेको छ।

जबजका मुख्य विशेषताहरू:

• बहुदलीय प्रणाली: यसले प्रतिस्पर्धात्मक बहुदलीय प्रणालीलाई स्वीकार गर्दछ।
• शान्तिपूर्ण परिवर्तन: यसले सशस्त्र संघर्षको साटो शान्तिपूर्ण बाटोबाट परिवर्तन ल्याउने कुरामा जोड दिन्छ।
• समाजवाद: यसको अन्तिम लक्ष्य समाजवादी समाजको निर्माण गर्नु हो।
• नेपालको विशिष्टता: यसले नेपालको विशिष्ट सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक सन्दर्भलाई ध्यानमा राखेर मार्क्सवादी सिद्धान्तलाई अनुकूलन गरेको छ।

अन्त्यमा, जबज नेपालको राजनीतिक चिन्तनमा एक महत्वपूर्ण योगदान हो। यसले नेपालको विशिष्ट सन्दर्भमा मार्क्सवादी सिद्धान्तलाई अनुकूलन गर्ने प्रयास गरेको छ। यद्यपि, जबजलाई सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गर्नका लागि यसका सिद्धान्तहरूलाई समयसापेक्ष बनाउँदै लैजानु आजकोआवश्यकता हो। 

-विजयराज सिंह छेडागाड जाजरकोट